Rok 2018 pośród wielu innych redakcyjnych rocznic – był rokiem czytania „Zamojskiego Kwartalnika Kulturalnego”. Lektura to ciekawa i warta odnotowania. Nie tylko dla licznych fachowych artykułów o historii, archeologii, sztuce i kulturze regionu, lecz także – a może przede wszystkim – dla wyrobienia w sobie poczucia, że gdzieś tam na wschodzie, niedaleko granicy z Ukrainą tyle rzeczy się dzieje. Że odbywają się teatralne festiwale, że poeci czytają swoje wiersze, że wystawiane są prace plastyczne, organizowane konferencje naukowe. Że są te wszystkie rzeczy, o których nie usłyszy się w telewizji, a które więcej mają wspólnego z życiem Zamościa, niż to wszystko, o czym się w telewizji usłyszy.

Cieszyłby się chyba Zygmunt Klukowski, znany i zasłużony dla ziemi zamojskiej społecznik i bibliofil, dla którego najbliższą orbitą kulturalną, był przedwojenny Lwów. Dariusz Górny, w jednym z artykułów mu poświęconych, cytuje takie wspomnienie:

Zaczęliśmy od tego, że pojechaliśmy do Lwowa, ażeby porozumieć się i omówić wszystkie szczegóły z prof. Łempickim, jednym z największych znawców Zamojszczyzny, który nie jedną już swoją pracę poświęcił Janowi Zamoyskiemu. On też podjął się zredagowania księgi pamiątkowej poświęconej Sz. Szymonowicowi, biorąc na siebie cały trud wynalezienia autorów, dopilnowania korekt, druku itp., poza tym dał mnóstwo cennych rad i wskazówek, do kogo zwracać się z prośbą o udział w samym obchodzie, kogo prosić o referaty itd. […] Te nasze wspólne jazdy i ciągłe konferencje z ludźmi wielkiej i prawdziwej nauki, odbywane w prywatnym mieszkaniu prof. Łempickiego lub najczęściej w kawiarniach i restauracjach, pozostawiły u mnie jak najlepsze wspomnienia.

Ach, chciałoby się pojechać, jeśli nie do Lwowa, to choćby do Zamościa, żeby pouczestniczyć trochę w tym życiu, o jakim piszą w tamtejszym Kwartalniku.

*

„«Występujący w stanie wolnym w powietrzu». A także w Internecie i czasem na papierze”. „Tlen Literacki” (tlenliteracki.pl) to nowy kwartalnik warszawskiej polonistyki. Na razie wyszły dwa numery, trzeci jest w opracowaniu. Treść podzielono na Poezję, Prozę i Esej (w pierwszym numerze) lub Tłumaczenia (w drugim), każdy utwór opatrzono jedną ilustracją. Nam do gustu przypadł przede wszystkim krótki „esej przygodowy” Elizy Kąckiej Gustaw Herling-Grudziński – włoski ambasador Brzozowskiego. Półwysep Apeniński, rok 1944, a może już 1945. Armie i partyzantki, trwające wciąż walki. I w takich właśnie okolicznościach polska ekipa z Oddziału Kultury i Prasy Drugiego Korpusu rusza łazikiem z Ancony do Florencji przez Apeniny, by „pozyskać” dzieła Stanisława Brzozowskiego. Kto jedzie? Chyba dokładnie nie wiadomo, ale do elity Oddziału Kultury i Prasy należeli wówczas Józef Czapski, Jerzy Giedroyc, Zygmunt Hertz, Gustaw Herling-Grudziński, Konstanty Jeleński i Jerzy Stempowski. „Byli to więc przedstawiciele trzech generacji: kosmopolityczni arystokraci, jak Czapski i Jeleński, potomkowie rodzin ziemiańskich, jak Giedroyc i Stempowski, i spolonizowani Żydzi, jak Hertz i Herling-Grudziński”. Część z nich uważała się za uczniów Brzozowskiego. Wszyscy mieli zapisać się w historii polskiej kultury. A więc przez Apeniny…

Ale co dalej? Wdowa po pisarzu wraz z córką jest w Polsce, z kolei podmiejskiej Villi Parenti, w której zmarł, już przed wojną nie potrafiono zidentyfikować. W grę wchodzą więc biblioteki publiczne. Jakich argumentów użyto, lepiej nie wnikać, lecz nieodparcie przypomina się tutaj film Liga dżentelmenów. W każdym razie bezcenna paczka książek, troskliwie ściągnięta sznurkiem, znalazła się w samochodzie, a następnie w drukarni wojsk polskich w Rzymie.

*

„Teologia Polityczna Co Tydzień” natrzaskała w międzyczasie co nie miara numerów, prawie bez wyjątku bardzo ciekawych. Skoro było już o Herlingu-Grudzińskim, to może przy nim pozostańmy, wszak jemu właśnie poświęcone jest jedno z wydań „TPCT”. Jacek Hajduk – filolog klasyczny, tłumacz, literaturoznawca – pyta o genezę Dziennika pisanego nocą. Dzieło to, pisze Hajduk, od początku do końca doskonałe stylistycznie, nie ma w sobie nic z brudnopisu, jest – „inaczej niż Dziennik Witolda Gombrowicza – […] utworem już od pierwszego zdania całkowicie i świadomie ukształtowanym”. A jednak, twierdzi klasycysta, „W jakimś sensie Herling-Grudziński zastosował metodę podobną jak Homer, który skrył między wersami Iliady i Odysei wskazówki o eposach dawniejszych”. Wśród „dawniejszych eposów”, poprzedzających Dziennik pisany nocą są zaś ksiązkowych rozmiarów zapiski Grudzińskiego z wyjazdu do Birmy: Podróż do Burmy. Dziennik. A w niej zdanie:

Czym było tu niegdyś zagadnienie klubów, jaki awans społeczny stanowiła nobilitacja na «białego honoris causa», świadczy najlepiej wczesna powieść Orwella Burmese Days. Nic nie rani tak dotkliwie jak pogarda rasowa, można więc bez większej przesady powiedzieć, że instytucja wyłącznych klubów kolonialnych podkopała równie głęboko korzenie Imperium jak kolonialny wyzysk gospodarczy.

I tak detektywistyczne śledztwo Hajduka prowadzi go do Orwella, a właściwie Erica Arthura Blaira, w latach 1922-1927 urzędnika kolonialnego w Birmie, który źle znosił dylematy moralne pracy w służbie imperium i z ulgą przyjął chorobę umożliwiającą powrót do Wielkiej Brytanii.

Herling-Grudziński – konstatuje Hajduk – bardzo zabiegał o to, by utożsamiano go z tym samym myśleniem o świecie i człowieku, które cechowało Orwella. Obaj pisarze reprezentowali rzadki, dzisiaj może już zupełnie wymarły nurt myślowy: pozostając anty-komunistami i anty-narodowcami utożsamiali się głęboko z przedwojenną myślą socjalistyczną. Filozofię tę można by streścić bardzo prosto: przede wszystkim człowiek.

*

Z cotygodniowych numerów „Teologii Politycznej” – która nieustannie zachwyca nas płodnością i regularnością publikacji – koniecznie trzeba odnotować jeszcze te poświęcone Norwidowi, Słowackiemu i Iwaszkiewiczowi. Nieprzypadkowo wymieniamy je razem, gdyż autorzy tekstów w nich zamieszczonych nie stronią od komparatystyki tak biograficznej, jak i literackiej. A więc Iwaszkiewicz zazębia się ze Słowackim, Słowacki z Norwidem, a nawet Norwid z Iwaszkiewiczem.  Czasem z takich porównań wychodzą bardzo ciekawe rzeczy, choć niekiedy rzecz zdaje się trochę naciągana. Bowiem pisząc na przykład, że „Iwaszkiewicz i Norwid znajdowali się na uboczu życia literackiego, nie podążali za współczesnymi tendencjami artystycznymi, ale wyznaczali swoje własne, obaj byli niezrozumiani i odkryci po latach” – trzeba mieć chyba poczucie, że coś tu nie gra. Iwaszkiewicz na uboczu życia literackiego? No może tego emigracyjnego tak, ale literackiego w ogóle? Na tej zasadzie to każdego z każdym można by zestawić, zawsze znajdzie się jakiś mianownik wspólny, choćby taki, że obaj poeci pisali wiersze. Piszemy to z lekką złośliwością, ale wydaje się, że trudno znaleźć w polskiej literaturze dwóch równie odległych twórców, co Norwid i Iwaszkiewicz.

„To są te same bruki, po których chodząc Słowacki, obmyślał Króla-Ducha” — pisał [Iwaszkiewicza] żonie w 1925 z Paryża, później z Wenecji, Sycylii, będąc w Alpach. Warto zauważyć, że jego relacje podróżnicze w ogóle były głęboko osadzone w romantycznym kontekście, a wybór dróg, którymi podróżowali polscy romantycy, było ważnym elementem kultywowania tej tradycji.

To już z innego zestawiania, uczynionego przez Natalię Szerszeń – zestawienia Słowackiego z Iwaszkiewiczem. Zestawienia tym razem bardzo zasadnego, na każdym niemal poziomie. Ciekawe jest jednak, że tak wszechstronne zainteresowanie modernisty romantykiem nie przejawia się prawie nigdy w podchwyceniu przez niego tego samego tonu literatury, tej intelektualnej błyskotliwości, tej duchowej energii. Jakże inaczej recepcja Słowackiego była robiona przez Broniewskiego – dając czystą emanację energii. Tymczasem trudno uwierzyć Iwaszkiewiczowi, który mówi „Ja byłem przybyszem z Ukrainy, niewątpliwie przyzwyczajonym do szerszego oddechu zagadnień i większego rozmachu życiowego”, gdy się czyta Sławę i chwałę. Łatwiej zaszufladkować go wtenczas raczej jako fatalistę, co  postuluje w swoim artykule Marek Radziwon.

Zaletą tygodnikowych TP jest jednak i to, że unika się tam szufladkowania. Zestaw artykułów podsuwa nam wybrane wątki biograficzne lub literackie, ale obce mu są jakieś wielkie, globalne diagnozy. W ten sposób można zobaczyć Iwaszkiewicza na przykład jako pisarza politycznego, tj. piszącego o polityce, o mechanizmach władzy, o prawidłowościach dziejów (komentarz Marka Cichockiego do Czerwonych Tarcz) – czyli w roli, która pozostała raczej jego twórczym potencjałem, aniżeli zrealizowaną formą. A – chciałoby się powiedzieć – pisał mu Gombrowicz w 1950 roku:

Zastanawiam się czy, gdybyś traktował swoje stany duchowe jako coś narzuconego Ci, jako coś, do czego jesteś zmuszony, gdybyś, słowem, wydobył wszystką sztuczność Twojej obecnej ewolucji – czy to nie byłoby właściwe i płodne? Wydaje mi się, iż jest to dziś jedyna możliwa droga dla sztuki polskiej.

*

W wiosennym numerze jezuickiego „Życia Duchowego” (nr 98/2019) nasz ulubiony krakowski filozof Paweł Rojek broni wielkich idei w polityce:

Wydaje mi się jednak, że mimo wszystko lepszy jest rząd opierający się na jakiejś idealistycznej wizji niż rząd, który chce jedynie zarządzać procesami. Lepszy, ponieważ wizje można wykorzystać choćby do krytyki rządzących. Tak było na przykład w komunizmie. System ten formalnie opierał się na pewnej wizji, którą oczywiście często traktował cynicznie, ale zarazem dostarczał narzędzi do własnej krytyki. Świetnie wykorzystała to „Solidarność”, zarzucając partii, że nie realizuje własnych ideałów. Podobnie dziś odwoływanie się przez rząd na przykład do wartości chrześcijańskich daje przynajmniej możliwość jego krytyki. Jeśli nie ma żadnych ideałów, nie ma też kryteriów oceny.

Coraz częściej mówi się, zwłaszcza w Europie, że chrześcijanie zamiast próbować wpływać na politykę, powinni zająć się rozwojem swoich małych wspólnot. Polskie doświadczenia są nieco inne. Polacy bardzo długo nie mieli państwa i kiedy odzyskaliśmy niepodległość, nie traktowaliśmy państwa jako zagrożenia. Państwo było raczej długo oczekiwanym narzędziem do realizacji celów przyjmowanych przez społeczeństwo.

Moim zdaniem chrześcijanie nie potrafili sformułować jakiejś rzeczywistej alternatywnej wizji społeczeństwa, gospodarki i państwa. Pozostało nam więc tylko podążać w kierunku wyznaczanym przez świat. Było więc, jeśli można tak powiedzieć, za mało mesjanistyczne. To pokazuje, jak sądzę, że jeśli chrześcijaństwo ma rzeczywiście liczyć się w sferze publicznej, musi mówić własnym głosem, a nie naśladować świeckie dyskursy. Tylko wtedy zachowuje bowiem potencjał przemiany świata.

Sądzę, że zamiast dążyć do radykalnego oddzielenia chrześcijaństwa od świata powinniśmy się raczej starać, by łączyło się ono ze światem na wiele różnych sposobów. Nie można dopuścić, by jedyną formą obecności chrześcijaństwa w szkole była włączona w system katecheza. W takim wypadku bunt przeciwko systemowi faktycznie staje się jednocześnie zerwaniem z religią. Mamy jednak wielkie tradycje kontrkulturowego chrześcijaństwa, choćby w ruchach młodzieżowych. Dzięki temu krytyka systemowego chrześcijaństwa może prowadzić do antysystemowego chrześcijaństwa. Podobnie jest na poziomie politycznym. Kościół nie może dopuścić do utożsamienia się z jakąś jedną partią, może być jednak obecny na różne sposoby w rozmaitych opcjach politycznych. Przecież chrześcijaństwo nie jest ani prawicowe, ani lewicowe, choć może znaleźć bliskie sobie elementy i na prawicy, i na lewicy. Chrześcijaństwo musi ogarniać całą rzeczywistość. Zamiast się wycofywać, powinniśmy więc szukać nowych i różnych sposobów zaangażowania.